توسعۀ گردشگری پایدار؛ مبانی، شاخصه‌ها و الزامات سیاست‌گذارانه

جستار ۴۷/ مترجم: حسین رمضانی

چکیده

چکیده

مقالۀ حاضر، ترجمۀ آزاد فصل اول، تحقیقی است با عنوان گردشگری پایدار به‌سوی توسعه. این تحقیق توسط سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) و با حمایت مالی کمیسیون اروپا و در قالب پروژۀ «افزایش توانمندی‌ها برای توسعۀ گردشگری پایدار» به انجام رسیده است. هدف این تحقیق، افزایش دانش و مسئولیت‌های عمومی‌پیرامون گردشگری پایدار است. این تحقیق، سعی دارد نشان دهد چگونه گردشگری از مجرای تحقق بایسته‌ها و سیاست‌های توسعه‌ای، می‌تواند وسیله‌ای مناسب برای رشد اقتصادی و اجتماعی باشد، درحالی‌که کم‌ترین آثار منفی اجتماعی، فرهنگی و محیطی را از خود بر جای می‌گذارد. به‌منظور تحقق هدف مزبور، ابتدا مفهوم گردشگری پایدار و شاخصه‌های آن تبیین شده‌اند، سپس بخش‌ها و زیربخش‌های دخیل در تحقق توسعۀ گردشگری پایدار و مسئولیت‌های آن‌ها معرفی شده‌اند، پس‌ازآن، اصول هنجاری و  روشی روابط متقابل بخش‌ها باهم در راستای شکل‌گیری فرایندهای توسعه‌ای بیان شده‌اند.

فایل PDF – قابل استناد

۱- گردشگری پایدار به‌مثابه ابزاری توسعه‌ای

در طی پنجاه سال گذشته گردشگری به یکی از بزرگ‌ترین بخش‌های اقتصادی جهان تبدیل شده است؛ به‌گونه‌ای که طبق آمارهای موجود ۹ درصد از سرانۀ درآمد جهانی (GDP) و بیش از ۲۰۰ میلیون شغل را به خود اختصاص داده است. سفرهای گردشگری بین‌المللی، به‌طور مداوم در طول سالیان گذشته رشد نموده است و در سال ۲۰۱۲ به حدود ۱۰۳۵ میلیون سفر بالغ گردیده است. سهم اقتصادهای پویا در جذب سهم بیش‌تری از این میزان سفر بیش‌تر بوده است. سازمان گردشگری جهانی وابسته به سازمان ملل گزارش داده است که روند گردشگری سالانه با نرخ ۵٫۶ درصد در حال افزایش است و به نظر می‌رسد این روند افزایشی تا سال ۲۰۳۰ به رقم ۱٫۸ میلیارد سفر در سال برسد. با لحاظ آمارها و روند تغییرات قابل پیش‌بینی در زمینۀ گردشگری، به چند نتیجۀ مشخص  می‌توان دست‌یافت:

۱) گردشگری به یکی از بخش‌های زاینده و پویای اقتصادی تبدیل شده است؛ لذا تغییرات در این حوزه می‌تواند منجر به تأثیرات مثبت یا منفی در کل زنجیرۀ عملکردهای اقتصادی شود. روشن است که استفادۀ شایسته از این ظرفیت می‌تواند موجب اشتغال‌زایی، افزایش درآمدها و کاهش میزان فقر شود. 

۲) رشد گردشگری در کشورهای درحال‌توسعه و کمتر توسعه‌یافته، سریع‌تر از کشورهای توسعه‌یافته است؛ به‌گونه‌ای که طبق آمارها حدود ۵۰ درصد از کل سفرهای گردشگرانه در این کشورها رخ می‌دهند. بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه، ارزش‌ها و مزیت‌های قابل‌توجهی در حوزۀ گردشگری دارند و ازاین‌جهت، مستعد رشد و جهش هستند. بسیاری از این کشورها دارای مزیت‌های فرهنگی، هنری، مناظر زیبا، حیات‌وحش و کوه‌های مرتفعی هستند که می‌توانند به‌عنوان مقاصد گردشگری موردتوجه قرار گیرند.

۳) گردشگری در بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه و کمتر توسعه‌یافته، یکی از منابع عمده و در برخی دیگر از این کشورها، اصلی‌ترین منبع کسب درآمدهای خارجی است؛ ازاین‌رو، گردشگری منبعی دارای دوام و پایدار در توسعۀ اقتصادی و کاهش فقر در آن کشورها می‌تواند باشد. کارایی و اثربخشی گردشگری به‌عنوان یکی از پیشران‌های توسعۀ اقتصادی در بسیاری از کشورها مشاهده شده است. به‌عنوان‌مثال، در سال‌های اخیر گردشگری یکی از عوامل اصلیِ رشد اقتصادی در بوتسوانا، مالدیو و کیپ ورد در میان کشورهای کمتر توسعه‌یافته بوده است. علی‌رغم تأثیرات مثبت گردشگری بر توسعۀ اقتصادی کشورها، برخی از آسیب‌ها نیز از گردشگری نشئت می‌یابند. ذیلاً به برخی از آسیب‌های توسعۀ گردشگری اشاره می‌شود.

۱) گردشگری یکی از عوامل مؤثر بر تغییرات آب و هوایی است؛ چراکه بر طبق آمارهای جدید حدود ۵ درصد از تولید و پخش CO2 در سطح جهان مربوط به حمل‌و‌نقل‌های مرتبط با فعالیت‌های گردشگرانه است.

۲) آلودگی‌های خاکی و آبی ناشی از زباله‌های خشک و تر برجای‌مانده از صنعت گردشگری، برای برخی از مناطق می‌تواند مشکل‌آفرین باشد.

۳) فعالیت‌ها و صنایع مرتبط با هتل‌داری و اسکان گردشگران مصرف‌کنندگان اصلیِ منابع گران‌بها و تجدیدناپذیرِ زمینی، آبی و انرژی هستند.

۴) توسعۀ ناسالم پایگاه‌های گردشگری و فعالیت‌های نامناسب می‌توانند موجب نابودیِ تنوع زیستی در مناطق حساس گردد. همچنین مدیریت ضعف می‌تواند باعث  ایجاد آثار منفی بر میراث فرهنگی مناطق هدف گردشگری شود.

۵) گردشگری می‌تواند از طریق ایجاد محدودیت در دسترسی به منابع و نیز افزایش دادن جنایت و بهره‌کشی‌های جنسی و نیز تهدید نمودن سنت‌ها و ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی، آثاری منفی بر جوامع محلی بر جای گذارد.

۶) عملکرد اقتصادی یک بخش از اقتصاد، همچون گردشگری، همواره مستعد تأثیرپذیری از عوامل بازار است، عواملی نظیر شرایط اقتصادی، حوادث طبیعی و ملاحظات امنیتی.

۷) باوجود این‌که گردشگری شغل‌های زیادی را در دسترس قرار می‌دهد لکن همواره شرایط تضعیف‌کنندۀ یک بخش اقتصادی حضور دارند و گردشگری نیز از این دسته آسیب‌ها مبری نیست.  

آسیب‌هایی که در بالا برشمردیم این ملاحظۀ جدی را با خود به همراه دارد که توسعۀ گردشگری در همۀ کشورها بایستی به‌دقت برنامه‌ریزی و مدیریت شود. مدیریت و کنترل گردشگری مستلزم آن است که دولت‌ها و حاکمیت‌ها در مشارکت با سایر فعالان در بخش گردشگری، سیاست‌های روشنی را برای کنترل و مدیریت تأسیس و اجرایی نمایند.

۲- اصول زیربنایی گردشگری پایدار

یکی از الزامات بنیادین بخش گردشگری آن است که بایستی اصول گردشگری پایدار را شامل شود و بر روی نیل به اهداف توسعۀ پایدار تمرکز نماید. درواقع، اصول گردشگری پایدار، شرایط کلی عملکرد بخش گردشگری هستند و توجه به آن‌ها مستلزم پایدار شدن فعالیت گردشگری است. سازمان جهانی گردشگری ملل متحد (UNWTO) گردشگری پایدار را به‌مثابه گردشگری‌ای تعریف کرده است که به همۀ ابعاد گردشگری ازجمله آثار کنونی و آتی اقتصادی، اجتماعی و محیطیِ گردشگری، نیازهای مشخص گردشگران، صنایع مرتبط، محیط‌زیست و جوامع محلی و میزبان، توجه دارد. درواقع، پیچیدگی‌هایی که در نگاه سازمان جهانی گردشگری ملل وجود دارد، ارجاع به برخی نکات دارد که ذیلاً مورد اشاره قرار می‌گیرند:

• استفادۀ بهینه از منابع طبیعی که مؤلفه‌های کلیدیِ توسعۀ گردشگری را تشکیل می‌دهند و نگهداری از فرایندهای زیست‌بوم‌شناختیِ زیربنایی و کمک به حفظ میراث طبیعی و تنوع گیاهی و جانوری؛

• توجه و احترام به اَصالت اجتماعی‌ـ‌‌فرهنگیِ جوامع میزبان، حفظ نمودن ساختار و میراث زندگی فرهنگی و ارزش‌های سنتی ایشان و همراهی نمودن با فهم درون‌ـ‌فرهنگی و برخورداری از روحیۀ مدارا و مسالمت‌جویی؛

• اهتمام داشتن به موفقیت، پیاده‌سازی فرایندهای طولانی‌مدت اقتصادی، فراهم کردن منافع اجتماعی‌ـ‌اقتصادی برای تمامی‌فعالان در زمینۀ گردشگری و توزیع منصفانۀ منافع، ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار و فرصت کسب درآمد و دریافت خدمات اجتماعی برای جوامع میزبان و مشارکت در کاهش فقر در این جوامع.

جدول شاخصه‌ها و اهدافِ مندرج تحت عنوان گردشگری پایدار
رشد و حیات اقتصادی	فراهم نمودن رشد و حیات رقابتیِ اقتصادی در مقاصد گردشگری و بنگاه‌های اقتصادیِ مرتبط با این مناطق، به‌گونه‌ای که این مناطق و بنگاه‌ها بتوانند در درازمدت به شکوفایی بخشیدن و آزادسازی منافع استحصال نشده بپردازند.
رونق، رفاه و شکوفایی منطقه‌ای	افزودن سهم گردشگری در رونق، رفاه و شکوفایی منطقۀ میزبان، بدین‌گونه که هزینه‌های گردشگر در منطقه انجام شده و آثار اقتصادی آن در همان منطقه خود را نشان دهد.
کیفیت شغلی	افزایش تعداد و کیفیت شغل‌های ایجادشده و حمایت‌شده توسط گردشگری از نظر سطح پرداختی، شرایط ارائۀ خدمات و در دسترس بودن فرصت‌های شغلی بدون ملاحظۀ نژاد، قومیت یا هرگونه محدودیت بلادلیل دیگر
عدالت و برابری اجتماعی	پی‌جوییِ توزیع گستردۀ مزایای اقتصادی و اجتماعی ناشی شده از گردشگری برای همۀ گیرندگان و ذی‌نفعان اجتماعی به‌گونه‌ای که موجب ارتقای میزان فرصت‌ها، درآمد و خدمات کاهش‌دهندۀ فقر شود.
ارضای خاطر گردشگران	فراهم نمودن بستر بهره‌مندی از تجربه‌ای ایمن، رضایت‌بخش و کامل برای گردشگران
کنترل محلی	درگیر نمودن و اجازه دادن به مجامع محلی در برنامه‌ریزی و تصمیم‌سازی دربارۀ مدیریت و توسعۀ آیندۀ گردشگری در منطقۀ خودشان در مشارکت با دیگر همکاران
بهروزی اجتماعی	حفاظت نمودن و استحکام بخشیدن به کیفیت زندگی در مجامع محلی از طریق استوار ساختن ساختارهای اجتماعی و ایجاد دسترسی به منابع، تسهیلات و خدمات رفاهی و نظام‌های حمایتی و تأمینی، و پرهیز از هرگونه تحقیر یا بهره‌کشی و استثمار اجتماعی
غنای فرهنگی	محترم شمردن و ارج نهادن به میراث تاریخی، فرهنگیِ معتبر، سنت‌ها و تمایزات جوامع میزبان
یکپارچگی فیزیکی	حفاظت نمودن و ارتقا بخشیدن به کیفیت مناظر و عرصه‌های طبیعی، چه شهری و چه روستایی و پرهیز از تخریب فیزیکی و بصری محیط
تنوع بیولوژیکی	حمایت از حفظ منابع و مناطق طبیعی، زیستگاه‌ها و حیات‌وحش و کاستن از تخریب آن‌ها
کارایی منابع	کاستن استفاده از منابع نادر و کمیاب در توسعه و اجرای امکانات و خدمات گردشگری
پاکیزگی محیطی	کاستن آلودگی‌ هوا، آب و زمین و کاهش دادن تولید زباله توسط بنگاه‌های گردشگری و گردشگران

 

با توجه به اهدافی که برای توسعۀ گردشگری پایدار برشمردیم قابل‌ملاحظه است که برنامۀ کار گردشگریِ پایدار بسیار وسیع است. این برنامۀ کار روی ایجاد مزایای اقتصادی برای مقاصد و جوامعِ هدف گردشگری از طریق فراهم کردن زمینۀ رقابت و تجارت رشد پذیر گردشگری متمرکز است. این برنامۀ کار، می‌تواند موجب خلق شغل شود و آثار مخرب محیط‌زیست را کاهش دهد.

خصیصۀ بنیادین یک بخش فعال در زمینۀ گردشگری آن است که بتواند ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیطیِ گردشگری را به‌گونه‌ای به هم پیوند دهد که رابطۀ متقابل این ابعاد باهم منجر به تحقق رفتار و آثاری پایدار در واقعیت گردد. اهمیت این خصیصه بدان‌خاطر است که گردشگری به‌عنوان فعالیتی اقتصادی به‌شدت به در اختیار داشتن محیطی سالم، فرهنگ‌هایی غنی و جوامع گشاده‌رو و پذیرندۀ گردشگر وابسته است. فرصتی که گردشگری برای افزایش درآمد و شغل از خلال فراهم نمودن برخورداری گردشگران از تجارب فرهنگیِ حضور در مقاصد گردشگری ایجاد می‌نماید نمونه‌ای از پیوند میان ابعاد فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی گردشگری است. بدین‌ترتیب، یکی از وظایف سنگین فعالان حوزۀ گردشگری آن است که آثار اجتماعی، فرهنگی و محیطیِ توسعه و اجرای برنامه‌های خود را مشخص نمایند.   

۳- نقش و روابط فعالان در توسعۀ گردشگریِ پایدار

گردشگری یک فعالیت چندبُعدی است. بسیاری از فعالان در زمینۀ گردشگری به‌طور مستقیم و یا غیرمستقیم درگیر آثار و تبعات آن هستند. جدول ذیل فعالان اصلی حوزۀ گردشگری را شناسایی نموده و نقش آن‌ها را در نیل به گردشگری پایدار مورد ملاحظه قرار داده است.

جدول سازمان‌های فعال در بخش گردشگری و نقش‌های مندرج در ارتباط با آن‌ها
سازمان‌ها و نهادهای فعال و مرتبط	نقش در تحقق گردشگری پایدار
فعالان بین‌المللی دستیار توسعۀ گردشگری فعالان چند سویۀ مرتبط با گردشگری و برنامه‌ریزان فعالان در روابط متقابل تعریف‌شده در موضوع گردشگری	یکپارچه و هماهنگ‌سازی فعالیت‌ها در قالب سیاست‌ها و توافقات توسعه‌ای دستیاری مالی و تکنیکی به چارچوب‌های کلان و خُرد گردشگری پایدار و برنامه‌ها و پروژه‌های فردی یا خصوصی
حکومت ملی وزارت یا سازمان گردشگری سایر وزارتخانه‌ها فعالان حوزۀ گردشگری وابسته به بدنۀ حاکمیت نظیر سازمان‌های مردم‌نهاد دارای مجوز از وزارت کشور سایر نهادهای حاکمیتی درگیر در موضوع گردشگری نظیر سازمان مراتع و جنگل‌ها یا سازمان محیط‌زیست	طرح سیاست‌ها و راهبردهای توسعۀ گردشگری و اجرایِ آن ارتباط دادن موضوع گردشگری به پهنۀ وسیع سیاست‌ها و راهبردهای حاکمیتی در عرصۀ اجتماع (فرهنگ، سیاست و اقتصاد) قانونمند نمودن، تنظیم و استانداردسازی روابط میان اجزای دخیل در فرایند اجرا برنامه‌ریزیِ زیربنایی و توسعۀ مدیریت منابع ایجاد ارتباطات، ارائۀ اطلاعات و فراهم‌سازی بستر مشارکت و فعالیت اقتصادی و بازاری
حکومت منطقه‌ای (نهادهای دولتیِ استانی) دولت محلی مجامع حقوقی و قانون‌گذار محلی نظیر شوراهای محلی سازمان‌های مقصد در مدیریت محلی (عمومی‌یا خصوصی)	برنامه‌ریزی و جهت‌دهی راهبرد محلی در راستای توسعۀ پایدار گردشگری در منطقه اجرای سیاست‌ها و دستورالعمل‌ها توسعه و مدیریت زیربنایی در منطقه مداخلۀ ساختاری متناسب با نقش ساختاری تعریف‌شده، ایجاد هماهنگی و حمایت از اقدامات در چارچوب سیاست‌ها و برنامه‌ها
بخش خصوصی و تجارت شرکت‌های تجاری گردشگری ارائه‌دهندگان خدمات گردشگری نظیر هتل‌های تجاری، ارائه‌دهندگان تورهای بین‌المللی و فراهم‌کنندگان خدمات برای فعالان در حوزۀ گردشگری نظیر تهیه‌کنندگان مواد غذایی درون‌مرزی یا برون‌مرزی	نمایندگی، نفوذ و تأثیرگذاری بر بخش‌های اجرایی خدمات گردشگری ارتباط با بازارهای درون‌مرزی و برون‌مرزی فراهم نمودن زمینه‌های توسعه، سرمایه‌گذاری و پیشرفت به‌کارگیری خلاقیت و نوآوری و خلق درآمد در منطقه منعکس نمودن نتایج پایدار اقتصاد، اجتماع و محیط در وضعیت توسعه و فرایندهای اجرایی
مستخدمان و بدنۀ مرتبط طبقۀ کارگران و کارمندان و کارگزاران فرد فرد کارکنان در یک بخش	نشان دادن علائق کارکنان برنامه‌ریزی و توسعۀ منابع انسانی فراهم‌سازی خدمتی قابل‌اعتماد به‌جای درآمد
سازمان‌های مردم‌نهاد بین‌المللی، ملی و محلی سازمان‌های مردم‌نهاد توسعۀ پایدار سازمان‌های مردم‌نهاد معطوف به محیط‌زیست، گفت‌وگو و فرهنگ سازمان‌های مردم‌نهاد معطوف به جامعه و ارتباطات اجتماعی	نمایاندن چارچوب علائق متفاوت درگیری و حضور در برنامه‌ریزی و توسعۀ راهبردی هماهنگ نمودن چارچوب‌های علائق و منافع و حمایت از اجرای کار ظرفیت‌سازی و فراهم نمودن مهارت و کاردانی لازم
بدنۀ آموزشی و مهارتی دانشگاه‌ها، مدارس تخصصی و بدنۀ تعلیمیِ جامعه مؤسسات پژوهشی بدنۀ کارشناسیِ فنی و مهارتی و مشورتی	انباشت و پخش دانش حمایت سیاستی و توسعۀ راهبردی ظرفیت‌سازی و آموزش توصیه‌های مشخص و کارشناسانه
اجتماع محلی انجمن‌های محلی و اجتماعی ساختارهای سنتی نظیر رئیس قبیله گروه‌های سازمان‌یافته نظیر زنان یا جوانان، بازرگانان رسمی‌و غیررسمی‌محلی و زنان خانه‌دار	درگیر شدن در برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری دربارۀ گردشگری در سطح منطقه اظهار نمودن و ارتباط دادن علایق اجتماعی در سطح منطقه پیگیری سود مشترک میان افراد اجتماع تعامل دو سویه با گردشگران به‌منظور تأمین سود دو جانبه وصول درآمد از هزینه‌های گردشگران
مشتریان یا گردشگران افراد گردشگر شبکه‌های مشتری، باشگاه‌ها و جوامع سفرهای رسانه‌ای و کاربران رسانه‌های جمعی	فراهم نمودن منبع اصلی درآمد برای بخش‌های فعال در این عرصه داشتن رفتاری مسئولانه بالنسبه با محیط‌زیست و اجتماع محلی در انتخاب سفر و فعالیت‌ها انتقال اطلاعات و دیدگاه‌ها دربارۀ مقاصد موضوعات مرتبط با توسعۀ پایدار گردشگری همراه با دقت و انصاف

 

جدول فوق نقش هر یک از ذی‌مدخلان را در توسعۀ گردشگری پایدار نشان می‌دهد. آنچه در اینجا مهم است این است که توجه داشته باشیم که هر یک از ذی‌مدخلان توانایی آن را دارد که آثار منفی‌ای را در مسیر تحقق گردشگری پایدار ایجاد نماید و یا می‌تواند با انجام ندادن کامل وظایف خود منجر به ضعف و شکست اقدامات شود. به‌عنوان‌مثال، دولت‌ها ممکن است به‌طور مؤثر در برنامه‌ریزی و مدیریت توسعۀ گردشگری مداخله نکنند یا شرکت‌های تجاری، سیاست‌های استثمارگرانه‌ای را پیگیری نمایند. از سوی دیگر، نباید ذی‌مدخلان را منفک از یکدیگر لحاظ کرد بلکه بایستی آن‌ها را در ارتباط باهم دید. همچنین یکی از الزامات جدیِ دستیابی به گردشگری پایدار آن است که بنگاه‌های گردشگری به مسئولیت خود در قبال محیط‌زیست، کارکنان و جوامع محلی عمل نمایند. دولت در سطح محلی و ملی، سیاست‌ها و چارچوب‌های راهبردی را نظیر قوانین و رویه‌هایی که بر عملکرد ذی‌مدخلان تأثیرگذار است ایجاد می‌نماید. در این میان سازمان‌های مردم‌نهاد نقش بسیار مهمی‌در تحکیم روابط و هماهنگی میان ذی مدخلان و ایجاد دیدگاه‌های کارشناسی ایفاء می‌نمایند. یکی از الزامات مبنایی گردشگری پایدار این است که ذی‌مدخلان متنوع به‌طور مؤثری با یکدیگر در برنامه‌ریزی و مدیریت عناصر دخیل در اجرای فعالیت‌های اجراییِ پروژه‌ها همکاری نمایند. این اتفاق زمانی رخ می‌دهد که ساختارهای موجود برای هماهنگی و مشارکت مؤثر در سطح ملی و در قالب اهداف محلی توسعه یابند.

۴- موضوعات کلیدیِ و مسائل اساسیِ توسعۀ گردشگریِ پایدار

مباحث مرتبط با توسعۀ گردشگریِ پایدار، دارای پنج پایه و موضوع کلیدی است که در ادامه موردتوجه قرار می‌گیرند.

۱-۴-سیاست گردشگری و دولت

این بخش از مباحث، با بازشناسی سیاست‌های توسعۀ پایدار و اجرای یک راهبرد مشخص و صریح که اصول توسعۀ پایدار را شامل باشد مرتبط هستند. در این بخش به ساختارهای دولتی یعنی وزارتخانه‌ها و مؤسسات توجه می‌شود؛ و این‌که چطور نهادهای دولتی می‌توانند با یکدیگر در فضای حکومت مرتبط ‌شوند که برآیند آن توسعۀ گردشگری پایدار و کارایی باشد. همچنین به این موضوع توجه می‌شود که چگونه ساختارها و سازوکارهای موجود، بخش عمومی‌و خصوصی و سایر ذی‌مدخلان در جوامع محلی را درگیر فرایند خود می‌نماید.

۲-۴-کارایی اقتصادی، سرمایه‌گذاری و رقابت

این بخش از مباحث به کسب‌و‌کارها، سرمایه‌گذاری و موقعیت تجارت آزاد در چرخۀ اقتصادی موجود میان عوامل درگیر در توسعۀ گردشگری توجه دارد. در ضمن این مباحث به پیامدهای اقتصادی فعالیت‌ها، اقتصاد محلی، صنایع و کسب‌وکار‌های خُرد و پایدار به‌صورت کلی توجه می‌شود. در این بخش از مباحث، به‌طور خاص، دسترسی به بازار، کیفیت تولید و ارائۀ خدمت و انعطاف‌پذیریِ هر بخش اقتصادی موردتوجه قرار می‌گیرد. همچنین داده‌های موردنیاز جهت برنامه‌ریزی و مدیریت فرایند توسعۀ گردشگری شناسایی می‌شوند.

۳-۴-به‌کارگیری نیروی کار مناسب و سرمایۀ انسانی

نقش اساسیِ گردشگری به‌عنوان آفرینندۀ فرصت‌های شغلی یکی از وجوه کلیدیِ مشارکت گردشگری در توسعۀ پایدار است. این بخش از مباحث تاحدودی مرتبط با مقولۀ برنامه‌ریزی منابع انسانی است به‌گونه‌ای که نیازها پاسخ داده شوند و تا حدودی نیز مرتبط با مقولۀ کیفیت و شرایط شغل‌هایی است که تولید می‌شوند. ارزیابی مهارت‌ها و فراهم‌سازی زمینۀ مناسب کارآموزی موضوع خاصی است که بایستی بدان توجه نمود.

۴-۴-کاهش فقر و ایجاد همبستگی اجتماعی

این بخش از مباحث، بر روی نقش گردشگری در کاهش فقر تمرکز دارند. این مباحث با تمهید اهدافی در حوزۀ گردشگری و به‌کارگیری تکنیک‌ها و زنجیرۀ ارزش دخیل در شکل‌گیریِ گردشگری، به‌دنبال شناسایی رویکردی راهبردی هستند؛ بنابراین این بخش از مباحث، مقدمات لازم برای به دست آوردن بیش‌ترین سطح ممکن از منافعی که به کاهش فقر می‌انجامند را معرفی می‌نماید. این مقدمات مبتنی بر سازوکار چند مرحله‌ای ذیل، شناسایی  و قابل تحقق می‌شوند:

• توانمندساختن زنجیره‌های منابع و تدارکات محلی؛

• همکاری با بخش غیررسمی؛

• توسعۀ خلاقیت‌های اجتماع مبنا؛

• تأمین امنیت منافع حاصل از گردشگری برای فعالان.

۵-۴- پایداری محیط طبیعی و فرهنگی

ملاحظۀ پیوند مهم میان گردشگری و میراث طبیعی و فرهنگی، موضوع کلیدی این بخش است. درواقع، این بخش از مباحث به سیاست‌ها و رفتارهایی که می‌توانند سرمایۀ زیربناییِ طبیعی و فرهنگی را حفظ نمایند توجه دارد؛ همچنین به مدیریت گردشگری در مناطق زیبا و نیز امنیت جریان خلق منافعِ ناشی از گردشگری در این مناطق می‌پردازد. توجه خاص این بخش بر روی کاهش آثار تخریبیِ محتمل گردشگری و سازگار نمودن فعالیت‌های گردشگری با تغییرات محیط طبیعی و آب‌وهوا است.

پیوند بخش‌ها و زیربخش‌ها با اهداف گردشگری پایدار
بخش‌ها و زیربخش‌های گردشگری پایدار	اهداف کاری هر بخش
۱- سیاست‌گذاری گردشگری و حاکمیت ۱-۱-جایگاه گردشگری در سیاست‌ها و برنامه‌های توسعه ۲-۱-سیاست گردشگری و چارچوب تنظیمی ۳-۱- ترتیبات حاکمیتی و نهادیِ گردشگری	تمام ۱۲ هدف ارائه‌شده برای نیل به گردشگری پایدار
۲- عملکرد، سرمایه‌گذاری و رقابت اقتصادی ۱-۲- سنجش و مقایسۀ سهم گردشگری در اقتصاد ۲-۲- تجارت، سرمایه‌گذاری و کسب‌وکار محیطی ۳-۲- علامت تجاری، بازار و موقعیت محصول ۴-۲- برگشت‌پذیری، امنیت و مدیریت مخاطرات	۱-رشد و حیات اقتصادی ۲- رونق و شکوفایی محلی ۵- ارضای خاطر گردشگر
۳- اشتغال، کار درخور و شایسته و سرمایۀ انسانی ۱-۳- برنامه‌ریزی برای منابع انسانی و شرایط کار ۲-۳- ارزیابی مهارت‌ها و فراهم آوردن زمینۀ کارآموزی و کارورزی	۳- کیفیت اشتغال
۴- کاهش فقر و ایجاد همبستگی اجتماعی ۱-۴- یک رویکرد یکپارچه برای کاهش فقر از طریق گردشگری ۲-۴- توانمند ساختن عوامل ابتدایی (مقدمات) مؤثر در شکل‌گیریِ گردشگری ۳-۴- متشکل و همبسته نمودن گروه‌های فعال در زمینۀ گردشگری ۴-۴- جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی	۲- رونق و شکوفایی محلی ۴- عدالت و برابری اجتماعی ۶- کنترل محلی ۷- بهروزی اجتماعی
۵- پایداری محیط طبیعی و فرهنگی ۱-۵- پیوند وثیق گردشگری با میراث طبیعی و فرهنگی ۲-۵- تمرکز روی تغییرات آب و هوایی ۳-۵- افزایش پایداری توسعۀ گردشگری و عملکردهای مرتبط با آن ۴-۵- ارزیابی و رصد آثار گردشگری	۸- غنای فرهنگی ۹- ایجاد همبستگی و استحکام مادی ۱۰- تنوع بیولوژیکی ۱۱- کارایی منابع ۱۲- پاکیزگی محیطی

 

۵- مراحل شناسایی و اجرای مداخلات توسعه‌ای

شناسایی، طراحی و اجرای یک مداخله در راستای افزایش ظرفیت‌های تحقق یافتنِ گردشگریِ پایدار، می‌تواند به‌مثابه یک فرایند دارای مراتب ملاحظه شود که از ارزیابی موقعیت شروع می‌شود و به ارزیابی رفتارها ختم می‌گردد. این ارزیابی بایستی ناظر به درک و سنجشی باشد که از موقعیت آینده مدنظر است. این چرخۀ ارزیابی، طراحی، اجرا و سپس ارزیابی عملکرد می‌تواند مستمراً ادامه یابد تا اهداف به‌تدریج و طبق پیش‌بینی‌ها محقق شوند.

این چرخه مقتبس از الگوی مدیریت فرایند چرخشی پروژه است که در پروژه‌های توسعه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد. مدیریت چرخۀ پروژه (PCM)[1] اصطلاحی است که برای توصیف فعالیت‌های مدیریتی و نیز توصیف رویه‌های تصمیم‌سازی در طول چرخۀ زندگی یک پروژه به کار می‌رود. مراحل موجود در چرخۀ مدیریت پروژه در نمودار ذیل به‌روشنی آمده‌اند.

در ادامه، خطوط کلی هر یک از مراحل شش‌گانۀ مندرج در نمودار بالا، به‌اختصار مورداشاره قرار می‌گیرند. سپس با جزئیات بیش‌تر، هر یک توضیح داده می‌شوند.

1. چرخۀ مدیریت فرایند توسعۀ پایدار گردشگری با ارزیابی آغاز می‌شود. این مرحله، دربردارندۀ فرایندی نظام‌مند از ارزیابی موقعیت کشوری است که توسعۀ پایدار گردشگری در آن موردنظر است.

2. مرحلۀ دوم، چرخۀ مدیریت فرایند توسعۀ گردشگری، موقعیت‌های محلیِ کشور را که متناسب با رویکرد توسعۀ گردشگری دارای ظرفیت گردشگری هستند شناسایی می‌نماید. این موقعیت‌ها، موقعیت‌هایی هستند که ظرفیت توسعۀ ساخت‌وساز و طراحی گردشگری پایدار را دارا هستند.

3. پس از تشخیص لیستی از موقعیت‌ها، مداخله‌هایی که لازم است پیگیری شوند انتخاب می‌شوند. انتخاب مداخله‌ها با لحاظ مزیت‌هایی است که می‌توانند کنشگران را در راستای توسعۀ گردشگری یاری رسانند؛ همچنین به‌طور مشخص، مداخله‌ها در تناسب با برنامه‌های دولت انتخاب و تنظیم می‌شوند؛ کما این‌که دیگر عوامل تأثیرگذار در انتخاب مداخله‌ها نظیر توجه به منابع، ترتب موضوعات و در دسترس بودنِ منابع و امکانات، باید موردتوجه قرار گیرند.

4. پس از گزینش، لازم است این مداخله‌ها در قالب روندی از رفتارها جای‌گیرند. تحقق مداخله‌های منجر به توسعۀ گردشگری در قالب برخی رفتارهای کاملاً مشخص، در تعامل با دولت و کنشگران (سازمان‌ها و نهادها یا افراد) مرتبط با مقولۀ گردشگری میسر است.

5. رفتارها باید بتوانند یک بازۀ زمانی از عملکرد را تعریف نمایند. مدیریت روندها، با مسئولیت‌پذیری شفاف و گزارش مستمر لوازم و بایستگی‌های اجرای اقدامات، بایستی مورد پیگیری قرار گیرند.

6. ارزیابی اجرای رفتارهای محقق کنندۀ مداخله‌ها، بایستی روندِ متعارف و معمولی از اجرای اقدامات را آشکار سازد. برای این اتفاق، لازم است معیارها و شاخص‌هایی که به‌وسیلۀ آن‌ها می‌توان ورودی، خروجی و آثار فعالیت‌ها را سنجید به دست آورد. ‌

۱-۵- ارزیابی موقعیت و تشخیص نیازها

فرایند ارزیابی موقعیت، مبتنی بر روش شناسی‌ای است که بر اساس آن بخش‌ها و زیربخش‌های دخیل در گردشگری پیش‌تر شناسایی و لیست شدند. مشخصات روش‌شناختی برای هر یک از زیربخش‌ها، بر اساس مجموعه‌ای از موضوعات و پرسش‌ها قابل تبیین هستند. پاسخ این پرسش‌ها می‌توانند برای ارزیابی موقعیت یک کشور یا منطقه مورد استفاده قرار گیرند. فرایند شکل‌گیریِ ارزیابی و پاسخ به پرسش‌ها به چند روش می‌تواند اتفاق افتد. انتخاب روش، به موقعیت و منابعی که هر کشور در اختیار دارد وابسته است. برخی از روش‌های قابل انتخاب عبارت‌اند از:

• فرایند ارزیابی بر اساس خود‌ـ‌ارزیابیِ[۲] حاکمیت و فعالان حوزۀ گردشگری استوار شود؛ به‌گونه‌ای که قابل‌تأیید باشد؛

• مجموعه‌های مشاور در توسعه، عملکرد خود را در پیوند با فعالان دولتی و غیردولتی ارزیابی کنند؛

• یک کارگروه مستقل ارزیابی را به عهده گیرد؛

میزان چشمگیری از اطلاعات ضروری برای شکل‌دهی به ارزیابی و پاسخ دادن به سؤالات از طریق اسناد موجود و در دسترس تأمین می‌شوند. اسناد کلیدی عبارت‌اند از:

• سیاست‌ها و راهبردهای توسعه‌ای

• سیاست‌ها، راهبردها و نقشۀ کلان[۳] گردشگری

• اسناد سیاسی و راهبردی مرتبط با تجارت و سرمایه‌گذاری؛ و یا مرتبط با منابع انسانی، شامل آموزش[۴] و تربیت[۵]؛ و یا مرتبط با محیط و منابع طبیعی، مشتمل بر تغییرات آب‌وهوا و فرهنگ

• قوانین مصوب مرتبط با گردشگری (لوایح و طرح‌های قانونی)

• سایر قوانین اولیۀ مؤثر بر بخش گردشگری: آیین‌نامه‌ها و قوانینِ بخشی مرتبط با حوزۀ کار، برنامه‌ریزی و محیط‌زیست و مانند آن‌ها

• گزارش‌های سالیانۀ وزارت و سازمان گردشگری و بدنۀ فعالان گردشگری

• اطلاعات آماری مرتبط با عملکرد بخش گردشگری

• مطالب و اطلاعات ترویجی و پایگاه‌های اینترنتی موجود

علاوه بر ملاحظۀ داده‌ها و اطلاعات بالا، فرایند اصلیِ ارزیابی با مجموعه‌ای از مشاوره‌ها همراه خواهد بود. اخذ این مشاوره‌ها مستلزم مشاهدۀ عملکرد گروه‌های اصلی فعال در زمینۀ گردشگری است؛ ازجمله

• وزارت یا سازمان گردشگری

• بدنۀ رسمیِ گردشگری یعنی سازمان‌های ملی گردشگری

• سایر وزارتخانه‌های کلیدی یعنی سازمان‌های مسئول در قبال توسعه، امور مالی، تجارت، استخدام نیروی کار، محیط‌زیست و میراث فرهنگی و طبیعی

• فعالان دولتی مرتبط با گردشگری یعنی نهادهای فعال در موضوع محیط‌زیست و ارتقای سرمایه‌گذاری و مانند آن‌ها

• مسئولان منطقه‌ای

• مؤسسات بخش خصوصی گردشگری

• مؤسسات مردم‌نهاد فعال در زمینۀ توسعه، فقر، سرمایه‌گذاری و محیط‌زیست

• دانشگاه‌ها و مؤسسات درگیر با تحقیق و آموزش گردشگری

در ارزیابی، این مهم است که فرایند ارزیابی با سرعت انجام شود تا بتواند تصویری سراسری و کلان به دست آورد و نقاط ضعف را شناسایی نماید و مهم‌تر آن است که نیازها و چالش‌های شناسایی‌شده را با اولویت‌های ملی پیوند دهد. همچنین ارزیابی و تحلیل جامعِ بخش گردشگری، مقدمه‌ای برای نیل به راهبرد و نقشۀ کلان گردشگری است. در حقیقت، نیاز به یک چنین تحلیل و ارزیابی به هنگام مداخله در واقعیت عینی، شناسایی و درک می‌شود. بدین‌ترتیب، مرحلۀ شناسایی چرخۀ مدیریت پروژه در پی ارزیابی رخ می‌دهد. به لحاظ روشی، می‌توان آن دسته از اطلاعات را که جنبۀ مشاوره‌ای دارند در قالب تکمیل مجموعه‌ای از پرسش‌نامه‌ها که مشتمل بر پاسخ‌های کوتاه به پرسش‌ها باشند به دست آورد.       

۲-۵-انتخاب مداخله‌ها

فرایند انتخاب مداخله‌ها پس از استخراج لیستی طولانی از نتایج ارزیابی پیگیری می‌شود. مداخله‌های انتخابی با ملاحظۀ سه شاخصۀ الف) تناسب با بافت سیاست‌های موجود، ب) تحقق‌پذیر بودن و ج) اثرگذار بودن، انتخاب می‌شوند. مداخلات بایستی موضوعِ مذاکرات میان دولت و سایر بخش‌های درگیر با موضوع گردشگری باشند. درواقع، نقطۀ اصلی اقدام با یک انتخاب شروع می‌شود. بافت راهبردی و سیاستی موجود برای انتخاب اقدامات و اولویت‌بندیِ آن‌ها، در قالب لایه‌های مختلفی می‌تواند ملاحظه شود. در ادامه، برخی از موضوعات کلیدی‌ای که لازم است موردتوجه قرار گیرند آورده شده است:

• سیاست‌ها، اولویت‌ها و مزیت‌های سراسری و غیربخشی‌ای که کمک‌کنندۀ فعالیت توسعه‌ای هستند. به‌عنوان‌مثال، سیاست‌های تجویزی از سوی سازمان‌های جهانی یا منطقه‌ای یا ملی که بستر سیاستیِ فعالیت‌های توسعه‌ای هستند.

• برنامه‌هایی که در مذاکرات با دولت مورد توافق قرار گرفته‌اند. ‌این برنامه‌ها ناظر به نیازهای دارای اولویتی هستند که در موضوع گردشگری پیش‌تر شناسایی شده‌اند. لیست اقدامات و مداخلات بایستی با نیازهای دارای اولویت مطابقت نمایند تا بتوان اطمینان حاصل نمود کاستی‌هایی که در هر منطقه مهم انگاشته شده‌اند موردتوجه قرار گرفته‌اند.

• سایر سیاست‌ها و راهبردهای توسعه که در موضوعات دیگر مورد توافق قرار گرفته‌اند نیز بایستی ملاحظه شوند. همچنین جهت‌گیری مشخص‌شدۀ دولت در راستای توسعه و نیز نیازهایی که در این زمینه شناسایی‌شده‌اند باید ملاحظه شوند. ملاحظۀ سیاست‌های موجود و نیازهای دارای اولویتِ شناسایی‌شده، برای آن است که با تحلیل وضعیت بتوان از تعارض یا تزاحم یا اقدام موازی در فعالیت‌ها پرهیز نمود و به یک راهبرد کلان و جامع در موضوع توسعۀ گردشگری رسید.

• پروژه‌ها و طرح‌های مشخص گردشگری که از قبل موجودند نیز باید ملاحظه شوند. شناساییِ پروژ‌ه‌های تعریف‌شده‌ای که پیش‌تر به‌خوبی مطالعه و تحقیق شده‌اند لکن همچنان در جستجوی منابع هستند تا امکان اجراشدن بیابند، بسیار مهم است.

• وضعیت سایر فعالان در زمینۀ توسعه لازم است دیده شود؛ چراکه ممکن است آن‌ها در برخی پروژ‌ه‌های مرتبط با گردشگری معاونت داشته یا علاقه‌مند باشند در آینده مشارکت نمایند.

مجموعه‌ای از مداخله‌ها و اقدامات قابل انتخاب، مربوط به ماهیت رفتار مداخله است. ازاین‌رو، انتخاب مداخلات باید با توجه به ملاحظات ذیل باشد:

• اثر مناسب یک مداخلۀ مشخص، توانمندیِ آن مداخله در دستیابی به اهداف توسعه و ایجاد تغییر است.

• به اجرا درآمدن کارهای مرتبط با موضوع گردشگری مستلزم گذر دوره‌ای از زمان است.

• در ساحت منابع هم به منابع مالی و هم به منابع انسانی نیاز است.

• خدماتی که در زمان اجرای مداخلات لازم هستند باید در دسترس باشند.

• آثار مداخله‌ها در توانمند نمودن فعالان حوزۀ گردشگری باید مشاهده‌پذیر باشد.

۳-۵- قاعده‌‌مند سازی و صورت‌بندی[۶] مداخله‌ها و رفتارها

زمانی که مناطقی برای مداخله انتخاب می‌شوند، تلاش می‌شود نیازهای مشخص‌شده در قال صورت‌بندیِ خاصی از مداخله‌ها و برنامه‌ریزی که رفتارهای مشخصی را به وجود می‌آورد پاسخ داده شوند. روش‌شناسی نحوۀ مداخله‌، متناسب با هر موضوعی، درون زیربخش‌های کاری، پیشنهاد‌هایی ارائه می‌دهد. این پیشنهاد‌ها بایستی مورد ملاحظه و مذاکره میان دولت و سایر فعالان در زمینۀ گردشگری باشند؛ چراکه این پیشنهاد‌ها نقاط شروع تحقق یافتن مداخله و رفتارهایی هستند که قرار است موجب بهبود وضعیت موجود شوند. به لحاظ روش‌شناختی، رئوس کلی رفتارها را به شکل ذیل می‌توان به‌صورت کلی طبقه‌بندی نمود:

• تقویت نمودن ساختارها و فرایندهای حاکمیتی

• توسعۀ سیاستی و سیاست‌گذاری

• آماده نمودن و بهبود بخشیدن به راهبردها و نقشه‌ها در سطوح مختلف جغرافیایی و موضوعی

• اجرای سیاست‌ها، راهبردها و نقشه‌ها

• بازخوانی و تقویت نمودن قوانین موضوعه و آیین‌نامه‌ها

• انجام تحقیقات، مطالعات و گزارش رشد دانش در موضوعات مرتبط

• تکمیل نمودن مجموعه و نحوۀ انتشار داده‌ها و اطلاعات

• شناسایی نمودن نیازها و رفع موانع

• توسعه بخشیدن به ارتباطات و شبکه‌های ارتباطی میان فعالان

• طراحی و به انجام رساندن پروژه‌های مشخص، ازجمله پروژ‌ه‌های پیشگام و نمونه

• برقرار ساختن و تقویت نمودن مدیریت نظام‌ روابط موجود در رابطه با گردشگری و ابزارهای سیاستیِ آن ازجمله مشوق‌های قابل ارائه به فعالان حوزۀ گردشگری

• ارتقا بخشیدن به آگاهی و مستحکم نمودن ارتباطات از هر نوع که هست

• آموزش دادن و ایجاد توانمندی‌های عمومی‌و خاص در فعالان.

۴-۵-اجرا و ارزیابیِ فعالیت‌ها

اندازه و ماهیت انجام وظایف در تناظر و تناسب کامل با هدف محوریِ مداخله و فعالیت‌هایی که در آن راستا باید انجام شوند، تعریف می‌شود. برخی فعالیت‌ها، نظیر آماده‌سازی و اجرای نقشه‌ها و پروژه‌ها ممکن است یک سال و یا بیشتر به طول بیانجامند. برخی دیگر از فعالیت‌ها، نظیر توانمندسازی فعالان ممکن در ظرف کمتر از یک ماه تکمیل شوند. نحوۀ انجام مداخلات به شیوه‌های مختلف می‌توانند به انجام رسند؛ برخی مستقیماً توسط دولت و برخی دیگر در قالب قراردادهای میان دولت با فعالان خصوصی حوزۀ گردشگری به سرانجام می‌رسند. در هر روشی که برای انجام فعالیت انتخاب می‌شود، موفقیت به مدیریت موفق و مؤثر پروژه بستگی دارد. پیش‌تر به لزوم نقش‌آفرینی حاکمیت و مدیریت ساختارهای مرتبط با موضوع اشاره کردیم. تمامی‌فعالیت‌ها، باید به‌دقت و با وضوح کافی، بر اساس نظام تقسیم مسئولیتی که مصوب و پذیرفته‌شده است، طراحی شوند. فرایند نظام‌مند و سیستماتیک بررسی و گزارش‌گیری از روند انجام پروژه‌ها باید در خود مکان انجام پروژه صورت پذیرد. رصد و ارزیابی روندها باید از همان مرحلۀ آغاز تا پایان طراحی شده باشد.برای رصد به موقع و منظم، بایستی شاخصه‌های کاربردی‌ای که هر سه مقطع فراوری‌ها[۷]، خروجی‌ها[۸] و آثار رفتارها[۹] را ارزیابی می‌کنند را شناسایی نمود.

خاتمه: گردشگری به‌مثابه برنامۀ کار رشد سبز، راهی به‌سوی آینده

رویکردی که این تحقیق در تبیین ابعاد روش‌شناختیِ پیوند متقابل توسعه و گردشگری ارائه می‌دهد، مبنایی برای توسعۀ مستحکم گردشگری در آینده فراهم می‌آورد. در این تحقیق، سعی شده است با تبیین حدود مسئولیت‌های بخش‌ها و زیربخش‌های دخیل در حوزۀ گردشگری، در قیاس باهم، حدود دستیاری و کمک هر بخش و نیز اصول روش‌شناختی سیاست‌گذاری در زمینۀ توسعۀ گردشگری پایدار به‌خوبی تبیین شوند. در این رویکرد به پیوند و روابط طبیعت، محیط‌های فرهنگی و جوامع میزبان در شکل‌دهی به فرایند اقتصادی توسعۀ گردشگری توجه شده، و آنچه همواره مدنظر است آن است توسعۀ گردشگری نه‌تنها منجر به تخریب در طبیعت، محیط فرهنگی و جوامع میزبان نشود بلکه به رشد و توسعۀ پایدار آن‌ها بیانجامد. 

[۱] Project Cycle Management

[۲] self-assessment

[۳] master plan

[۴] education

[۵] training

[۶] Formulation

[۷]outputs

[۸] outcomes

[۹] impacts of actions